Ал-Хаким ат-Термизий асарларида муршид ва муридлик талкинлари

Ал-Хаким ат-Термизий асарларида муршид ва муридлик талкинлари (С.Турсунов (Термиз ДУ, т.ф.д., проф.))

Ал-Хаким ат-Термизий узининг фаолиятида муршид(устоз) ва мурид(шогирд)лик анъаналарига алохида эътибор бериб, дунёвий ва диний илмларни ривожланишига муносиб хисса кушди. Ал-Хаким ат-Термизий тасаввуф таълимотида муршид ва муридлик макомини шаклланишида хамда Хакимия тарикатининг асосларини йулга куйишга алохида ахамият берди. Ал-Хаким ат-Термизий шогирдларига йирик суфийлар аслида зохид кишилар булиб, шу сабабли хам бу зотларнинг номи шайхлар ва обидлар даражасига етишишда катта синовлардан, хусусан, нафс тарбиясидан утмоклигини доимий таъкидлаб келган.
Ал-Хаким ат-Термизий уз шогирдларига суфийлик хакида мукаммал тушунчага эга булиши учун уларга хакикий зохидлик ва таквонинг ахамияти хусусида билим бериб, уларнинг иродасини, каноатини, сабрини тарбиялашга ва мунтазам инсон зикрида ва нафс тарбиясида булишлиги хакикий зохид узининг зикр ва таквосини одамларга пеша килмаслигини уктирган. Айни пайтда сохта зохидлар узларининг амалларини пеша килишлиги билан ишк ва ирфон (илохий маърифат)дан бехабар кишилар эканлигини, уларда фалсафий мушохадакорлик, азму иродат билан маънавий-ахлокий камолот сари интилиш, валийлик каби хислатларга эга эмасликларини уктириб келган. Айрим зохидларнинг нияти ибодат билан охират маъфиратини козониш ва Куръонда ваъда килинган жаннатнинг хузур-халоватига эришишдан иборат булиб, улар жаннат умидида тоат-ибодат килиши билан хам тамаънинг бир куринишига берилиб кетадилар. Холбуки, суфий учун на дунёдан ва на охиратдан тамаъ булмаслиги керак. Ал-Хаким ат-Термизий ягона истак бу - Худонинг дийдоридир, деган тушунчага амал килиш лозимлигини мунтазам тарзда муридларининг шуурига сингдиришга харакат килган.
Ал-Хаким ат-Термизийнинг муридларга килган насихатларида Тангри таолога курук, кур-курона мутеъликнинг хожати йук. Худо газабидан куркибгина амру маъруфни бажариш садокат белгиси эмас, балки риё эканлигини кенг маънода тушунтириб, Аллохни жон-дилидан севиш, унинг зоти ва сифатларини таниш ва билиш кунгилни нафсу хирс губоридан поклаб, ботиний мусаффо бир холатда илох васлига етиши ва бундан лаззатланиш туйгусини кенг таргиб киларди. Инсон рухи илохийдир ва демак, асосий максад илохий оламга бориб кушилмок ал-Хаким ат-Термизий наздидаги энг юксак фазилат эди. Ал-Хаким ат-Термизий ислом динини мукаммал урганиш асосида тасаввуфнинг назарий асосларини ишлаб чикиб, суфийларнинг амалий, рухий машклари, уз-узини тарбиялаш ва чиниктириш тадбир - усулларини яратди. Ал-Хаким ат-Термизий наздида илмий чиникиш туфайли тасаввуфнинг ШАРИАТ, ТАРИКАТ, МАЪРИФАТ, ХАКИКАТ номли боскичларига утиш мумкин деган гоя устуворлик килади. Ал-Хаким ат-Термизий издошларига шариат, тарикат, маърифат, хакикат илмидан сабок бериб, айрим суфийларни тасаввуф сирлари - «иборага келмайдиган ишоратлар»ининг маъносини англаб етишга ургатиб, суфийни тарбиялаш вазифаси, пир-муридлик коидалари ва тарикат одобини яратиш зарурлигини таъкидлаган. Шу асосда муршид-муридлик таълимоти йусинида шариат ва тарикат орасидаги муносабатлар асосида суфийлар одам ва олам мохияти, алока муомаласи, тавхид-вахдат масалаларида мунозарага сабаб булган йуналишларни очиб берди.
Ал-Хаким ат-Термизийнинг муридлари тасаввуфга оид илмий китоблар ва таснифларда тарикат атамалари, макомат манзилларини тушунишга куп эътибор беришиб, «тарикат» сузининг маъноси йул эканлигини, яъни илохий маърифатни эгаллашга бел боглаган кишининг рухий - ахлокий камолот йули очилиши мумкинлигини тушуниб етдилар. Ал-Хаким ат-Термизийнинг шогирдлари тарикатни тасаввуфнинг амалий кисми деб бахолайдилар, шу боисдан хам мурид ва муршидлик коидалари одобига риоя этган, солик (яъни тарикатга кадам куйган йуловчи) бажариши керак булган барча йуриклар, иродат ва ишорат усуллари шу тарикат ичига киришини тушуниб етдилар. Солик, яъни максадга интилувчи одам булиб, мурод эса - Оллох таолонинг васлидир. Муриднинг асосий хислати ниёзмандлик, яъни талабгор булиш, мурид муршиднинг этагини тутиб, унинг айтганларига сузсиз риоя килишдир. Муршидсиз мурид соликлик манзилига ета олмайди, чунки одам узини узи назорат килиш кийин, токи биров рахнамолик килиб, йул курсатмаса, мушкули осон булмайди.
Ал-Хаким ат-Термизийнинг фикрича, мурид мартабаси макоматдан кейин келадиган рухий хусусият булмасдан, балки макоматларни бирма-бир эгаллаб бориш жараёнида юз беради. Бошкача айтганда, пир катъий амалий назорат боскичида ажзу-изтиробнинг чукурлашиб, кучайиб боришини англатса, мурид - рухий тараккиётнинг натижа - хосиласини англаб ета бошлайди ва шу асосда мурид илохий илхомни калбан туяди. Натижада узига хос киска муддатли кайфият, калбнинг порлаши, чакмок чакилгандай яркираган чарогон нурни туйиш лаззати булиб, у бир лахзада пайдо булиб, яна гойиб булиши мумкин.
Ал-Хаким ат-Термизий муршид-муридлик йуналишидаги асосий фаркни аниклайдиган илохийшунослик илми булган ирфон ёки маърифат («маърифах» сузи арабча «ориф» - билмок сузидан ясалган) тарикатнинг хосиласи ва билвосита давоми булиб, пир уз илми тафаккури билан муридни уз илмига ишонтириши ва узи бошлаган ишни давом эттиришга йуналтира олиши асосий кобилият эканлигини таъкидлаган. Устознинг тарикатдан максади маърифатдир, хуш, маърифатнинг нишонаси нима, кандай киши маърифатга ноил була олади? Бу саволга уз муршидини калбан тан олган мурид жавоб бериши мумкинлигини ал-Хаким ат-Термизий куп бора алохида таъкидлаган. Ал-Хаким ат-Термизий назарида маърифат (маърифах- билиш) фикрдан олдин келадиган ва шубхага заррача асос колдирмайдиган илмдир. Ал-Хаким ат-Термизий маърифат илмини илми ботиний (ички) деб тушунган, чунки тасаввуф ахли дунёвий ва диний илмларни бирга кушиб, «зохирий илмлар» (ташки илмлар)ни вужудга келтиради. Ал-Хаким ат-Термизийнинг фикрича, тасаввуф муридлар билишининг фалсафий йуллари - тасаввур, хис, мантикий тафаккур ва хоказоларни уз ичига олади, бирок унинг фикрича, аклий-хиссий билиш зохирий-дунёвий билимга кифоя килади, холос. Илохиётни англаш учун эса акл ожиздир, илохиёт илми аклга сигмайдиган, акл улчовларидан баланд турадиган илмдир.
«Тасаввуф бир дам бегам булишдир», - деб таъкидлаган ал-Хаким ат-Термизий муридларига хам бу хикматнинг тагида куп маъно мужассамлигини уктирган. Бир дам бегамлик - бу калб осойишталиги, инсоннинг аслига еткандан кейинги тамкинли саодати, дунё ташвишлари, нафс куткусидан озодлиги ва хоказоларни англатади, деб тушунтирган. Шу билан бирга муридларга бирдам бегам булиш хаддан зиёд туполон, галва килмаслик, хаяжонланмасликни билдиради, деб таълим берган. Ал-Хаким ат-Термизийнинг фикрича, ботиний билим зохирий билимни уз ичига камраб олиши мумкинлиги, аммо зохирий билим, ботиний билим урнини босолмаслигига ишонтирган. Ал-Хаким ат-Термизий муридларига хакикий суфий одам ботиний - завкий билим эгаси булиши лозим, бусиз каромат ва маърифатга эришиш мумкин эмас. Орифона тасаввуф барча илмларни камраб олган хикмат ва фалсафани хам кушадиган тасаввуфдир. Ошикона тасаввуф ишкий кечилмалар, ишкий- завкий ирфонни биринчи уринга куйиб, мухокама юритадиган, тугрироги мухокама - тафаккурдан кура хис-хаяжон, мухаббат, шавк-завки тошкинини афзал курадиган тасаввуфдир. Маломатия ва каландария окимлари хам мохиятан ошикона тасаввуфнинг шахобчасидир. Маломатийлар хокисорлик ва уз-узини маломат килиш билан Тангрига ихлосни хаддан ошириб, яъни ифроний тарзда ифодалайдилар. Улар узларини халкдан ажратмайдилар, авом ва хос тушунчаларни тан олмайдилар.
Ал-Хаким ат-Термизий таълимотидаги бош гоя мурид хам муршиддек комилликка эришиши, комил инсон булиб, илмни мукаммал эгаллаши, Хак йулида илмий билимларни сарфлаши, илм учун керак булса, жонни фидо этиши ва шу туфайли комил инсон булиб етишишга каратилганлиги билан ахамиятлидир. Бу гояда комил инсон - бир идеал, барча дунёвий ва илохий билимларни эгаллаган, рухий мутлак рухга туташ, файзу кароматдан сероб, сийрату сийрати саранжом, калби эзгу туйгуларга лиммо-лим покиза зот саналади.

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License